یکی از محبوب ترین روش های چاپ پارچه که انسان ها از دوران باستان تا عصر مدرن مورد استفاده قرار دادند، روش باتیک است. در این روش، قسمت هایی از پارچه را با انواع واکس (موم، پارافین و غیره) می پوشانند تا آن قسمت ها مطابق با طرح، رنگ نگیرند. سپس پارچه را رنگ رزی می کنند و طرح دلخواه را به دست می آورند. پارچه باتیک هندی نیز با همین روش، اما با ویژگی های خاص خود تولید می شود. کشور هند را منشا هنر باتیک می دانند.

آشنایی با پارچه باتیک

هنر باتیک، در اصل روش بخصوصی برای چاپ روی پارچه به شمار می رود. در این روش، بخشی از پارچه را با ماده ای که جلوی رنگ شدن پارچه را بگیرد، می پوشانند. این ماده معمولا از جنس موم، پارافین یا دیگر انواع واکس است. پس از آنکه پارچه طبق طرح های هنری دلخواه با این مواد پوشانده شد، آن را درون تشت رنگ رزی قرار می دهند. بدین ترتیب، قسمت هایی که با ماده واکس پوشانده شدند، رنگ نمی گیرند و الگوهای زیبا روی پارچه ایجاد می شوند.

هنر باتیک از کشور هند آغاز شد. البته محققان محل رشد و رونق این هنر را کشور اندونزی و به طور خاص جزیره ای به نام جاوه می دانند. کلمه باتیک در زبان جاوه ای به معنای نقش و نگار نقطه ای یا خال کوبی است. جنس پارچه باتیک هندی را معمولا از پنبه (نخی) یا ابریشم انتخاب می ‌کنند. البته به تازگی این هنر را روی انواع پارچه کرپ یا ژرژت نیز به کار برده اند. نکته قابل توجه این است که به دلیل روش خاص طرح زنی باتیک، دوام طرح های روی پارچه به شدت بالا خواهد بود و الگوها تا سال ها روی پارچه باقی می مانند.

 

نخستین نمونه های هنر باتیک به 2000 سال پیش در هند باستان برمی گردد. این هنر بعدها به کشورهایی چون مالزی و اندونزی راه یافت و به بخشی از فرهنگ ملی آن ها تبدیل شد. در کشور هند، این پارچه ها تا اواسط قرن بیستم میلادی رواج خود را از دست داده بودند. اما دوباره در این کشور رایج شدند و حتی به عنوان صادرات به تمامی نقاط جهان راه یافتند.

امروزه مهم ترین مرکز تولید این نوع پارچه، کشور اندونزی به شمار می رود. انواع امروزی باتیک، در اصل برگرفته از سبک تولید باتیک در جزیره جاوه کشور اندونزی هستند. البته پارچه باتیک هندی از سال 1913 در مالزی نیز به طور گسترده تولید می شود. کشورهای دیگری چون تایلند، سریلانکا و نیجریه جزو بزرگ ترین مراکز پارچه باتیک به شمار می روند. در کشور ما، باتیک را با عنوان هنر کلاقه ای می شناسند و مرکز عمده تولید آن، منطقه اسکو در آذربایجان شرقی است.

مراحل آماده سازی پارچه باتیک

فرآیند ساخت باتیک سه مرحله کلی دارد: 1- افزودن طرح با موم، پارافین یا واکس، 2- رنگ رزی 3- حذف واکس. البته مراحل جزئی مانند آماده سازی پارچه، انتخاب طرح، آماده سازی رنگ، جوشاندن پارچه و شستشوی آن را نباید فراموش کرد. مراحل ذکرشده مربوط به تولید پارچه باتیک هندی هستند. روش های مختلف باتیک ممکن است کمی با هم متفاوت باشند.

آماده سازی پارچه

به منظور کرم ضد آفتاب پاک سازی هرگونه غبار و مشخص شدن دقیق اندازه، پارچه را شستشو می دهند. سپس آن را به مدت چند روز آغشته به روغن نارگیل یا روغن های مشابه نگه می دارند. سپس، روغن را با جوشاندن پارچه در محلول آب و خاکستر ساقه برنج حذف می کنند. پس از آن، پارچه را خشک می کنند، به اندازه دلخواه درمی آورند و دوردوزی می کنند. آنگاه روی آن نشاسته می زنند. در آخر پارچه را روی یک چارچوب قرار می دهند تا آماده رنگ رزی شود.

واکس زدن و کشیدن طرح

برای طرح زدن، یک راه مرسوم این است که واکس را روی تمام پارچه اعمال می کنند. پس از سرد شدن واکس، پارچه را تکان می دهند تا واکس ترک بخورد و امکان ورود رنگ از ترک ها به داخل پارچه ایجاد شود. بدین ترتیب، یک طرح انتزاعی بسیار جالب پس از رنگ رزی به وجود می آید.

راه دیگر این است که یک هنرمند با قلم موی آغشته به واکس، طرح دلخواه را روی پارچه می کشد. این طرح باید به طور یکسان، هم روی پارچه و هم پشت آن کشیده شود.

رنگ رزی و پایان

پارچه درون رنگ غوطه ور می شود. پس از بیرون آوردن و خشک کردن پارچه، رنگ به زیر واکس ها نفوذ نمی کند و با رنگ گرفتن دیگر قسمت ها، طرح ها نمود پیدا می کنند. می توانیم رنگ ها و طرح های مختلفی را با تکرار چندباره این مرحله روی پارچه اعمال کنیم. در آخر،  پارچه را در یک ماده تثبیت کننده رنگ قرار می دهند. سپس، برای حذف واکس ها، پارچه را درون آب جوش می گذارند.

7 مورد از ویژگی های پارچه باتیک هندی

انواع پارچه تخلیه چشم باتیک، به دلیل ویژگی های منحصر به فردشان، از جذابیت بالایی برخوردار هستند. طرح های سنتی، مانند طرح های گل دار قرمز یا آبی با خطوط نامنظم، به این جذابیت می افزایند. دیگر ویژگی های این نوع پارچه عبارت اند از: ماندگاری بالای رنگ، دوام پارچه، جنس خوب پارچه، ضخامت کم و دو رو بودن.

دو رو بودن

پارچه های باتیک دو رو هستند. یعنی هر دو طرف پارچه به طور یکسان رنگ رزی می شوند و خواص و درخشندگی برابری دارند. در فرآیند تولید، واکس را به هر دو طرف پارچه اعمال می کنند تا چنین ویژگی حاصل شود. بنابراین، هنگام خرید پارچه باتیک هندی به این مسئله دقت کنید. پارچه های اصلی همگی دورو هستند.

دوام بالای طرح ها

به دلیل نحوه صاعقه گیر انتخاب جنس پارچه و ابزار رنگ رزی، دوام طرح ها روی پارچه باتیک بسیار بالا خواهد بود. رنگ ها و طرح ها به خورد بافت پارچه می روند. بنابراین، نسبت به دیگر روش های رنگ رزی پارچه، ماندگاری و جلوه بهتری خواهند داشت.

سنتی بودن

صنعت باتیک، یکی از قدیمی ترین صنایع بشر به شمار می رود. در سال 2009، سازمان یونسکو به طور رسمی باتیک اندونزی را به عنوان شاهکار میراث شفاهی و ناملموس بشریت شناسایی کرد. نمونه های سنتی اصیل پارچه باتیک هندی با ترکیبی از رنگ نیلی، سیاه و سفید و با طرح خطوط نامنظم درز واکس ها ساخته می شدند. همچنین برخی از نمونه های اولیه باتیک را با ترکیب رنگ های قرمز، سیاه و سفید و طرح گل یا اشکال هندسی تولید می کرده اند.

انواع پارچه باتیک با هر طرح و رنگی، می توانند برای افرادی که به دنبال طراحی لباس سنتی هستند، جذاب باشند.

ترک های مرسوم

واکس های پارچه کشمیر پالتویی اعمال شده روی پارچه، معمولا درزهایی پیدا می کنند. این درزها، میزان اندکی رنگ را از خود عبور می دهند. بنابراین، خطوط نامنظم به شکل ترک در طرح باتیک، بسیار رایج هستند. برخی از افراد می کوشند با حذف این ترک ها، طرح کاملی روی پارچه باتیک هندی خود بزنند. اما از نظر عده ای، این ترک ها و خطوط نامنظم، جزء ویژگی های کلیدی پارچه باتیک و زیبایی های سنتی آن به شمار می روند.

جنس مقاوم پارچه

جنس پارچه باتیک باید آنقدر مقاوم باشد که هنگام فرآیند باتیک، در برابر حرارت آب و فشار واکس آسیب نبیند. پارچه های باتیک هندی را معمولا از جنس پنبه (کتان) یا ابریشم (سیلک) مرغوب انتخاب می کنند. انواع پارچه کرپ و ژرژت نیز برای باتیک رایج هستند. البته با فناوری های مدرن، می توان تکنیک باتیک را روی انواع پارچه لباس به کار برد.

ضخامت کم و ظرافت

انواع پارچه باتیک معمولا نازک هستند. علت این نازکی به فرآیند رنگ رزی آن ها مربوط است. زیرا پارچه باید تا حدی نازک باشد که واکس هر دو طرف بافت آن را به خوبی بپوشاند و جلوی ورود رنگ را بگیرد. این ویژگی به خصوص در انواع پارچه ابریشمی دیده می شود. بنابراین، هنگام خرید پارچه باتیک هندی احتمالا با پارچه های نازکی روبه رو خواهید شد که بعضا حتی نور را از خود عبور می دهند و آن سوی پارچه کمی معلوم است.

رنگ پذیری در دمای 30 تا 40 درجه

جنس پارچه برای چاپ باتیک باید به گونه ای باشد که در دمای بین 30 تا  40 درجه، پارچه رنگ بگیرد. زیرا در رنگرزی دمای 50 درجه و بالاتر، ممکن است واکس جدا شود و طرح ها به خوبی روی پارچه ننشینند. یکی از علل انتخاب پنبه و ابریشم برای باتیک هندی، همین رنگ پذیری خوب آن ها در دماهای پایین است.

4 نکته جالب درباره پارچه باتیک هندی

طرفداران انواع پارچه سنتی، به پارچه های باتیک و به ویژه نوع هندی آن ها، بسیار علاقه مند هستند. ترفندها، کاربردها و نکات جالب بسیاری برای این پارچه وجود دارند که دانستن چند مورد از آن ها خالی از لطف نخواهد بود.

جنس واکس به کار رفته در ساخت پارچه باتیک

به طور سنتی، از موم عسل به عنوان ماده اصلی برای واکس باتیک استفاده می شده است. البته در بدو کشف روش باتیک، قبایل اندونزیایی از صمغ گیاهان به عنوان واکس استفاده می کردند. امروزه برای تولید پارچه باتیک هندی عمدتا از پارافین استفاده می شود. البته ترکیب 30% موم عسل و 70% پارافین، بهترین ترکیب برای واکس خواهد بود. در ایران به طور سنتی از موم خالص عسل، پیه گوسفند و سقز خام بدین منظور استفاده می شده است. این ترکیبات را در آذربایجان با عنوان «روغن کلاقه ای» یا «واکس باتیک» می شناسند.

انواع پارچه باتیک

پارچه باتیک با توجه به منطقه تولید و نحوه رنگ رزی و طرح زنی، به انواع گوناگونی تقسیم می شود. در پارچه باتیک هندی سنتی، معمولا رنگ هایی چون قرمز، نیلی، سیاه، سفید و صورتی به کار می رفت. طرح نیلی با خطوط نامنظم حاصل از ترک های واکس (طرح عنکبوتی)، نمونه ای برجسته از طرح های باتیک سنتی در هند به شمار می رود.

باتیک جاوه ای، باتیک سوماترا، باتیک ساحلی، باتیک سوندانی، باتیک بالی، سری لانکا، آفریقا و چین از دیگر انواع پارچه باتیک هستند.

هنر باتیک در ایران

باتیک در شهر تبریز تا حدودی رواج دارد. اما مرکز باتیک ایران، روستای اسکو واقع در استان آذربایجان شرقی است. ریش سفیدان این روستا باور دارند هنر باتیک را مهاجران باکویی به این منطقه آورده اند. ظاهرا برای نخستین بار، مردم در کرانه دریای خزر در قرن 6 میلادی هنر باتیک را به کار می برده اند. اما به صورت امروزی، شاید قدمت این هنر در کشور ما حدودا 500 سال باشد. نمونه های اولیه باتیک در ایران روی پارچه کرباس و به وسیله سقز انجام می شد.

شیوه های چاپ پارچه باتیک هندی

شیوه چاپ باتیک، در اصل بستگی به ذوق و سلیقه هنرمند طراح آن دارد. اما چند شیوه به طور کلی در میان استادان این هنر رایج هستند.

چاپ به شیوه برداشت

در این روش، ابتدا پس زمینه پارچه را با رنگ رزی به رنگ دلخواه در می آورند. سپس، مطابق با طرح مورد نظر، بخشی از این رنگ با هنر باتیک برداشته می شود.

چاپ تارعنکبوت یا شکسته

در این روش، پیش از برداشتن واکس روی پارچه، آن را با مچاله کردن ترک دار می کنند. سپس کار رنگ رزی را انجام می دهند. رنگ از میان ترک ها عبور می کند و طرح جالبی مانند تار عنکبوت یا خطوط شکسته روی پارچه ایجاد می شود.

روش مستقیم برای چاپ پارچه باتیک هندی

در این روش، ابتدا با قلم مو و رنگ، طرح مورد نظر را روی پارچه می کشند. سپس طرح را با واکس می پوشانند و کار رنگ رزی را انجام می دهند.

روش باندا

روشی است که در آن، از واکس استفاده نمی کنند. در این روش، پارچه را به شیوه دلخواه تا می کنند، گره می زنند یا می پیچانند. سپس آن را با نخ های نایلونی می بندند. آنگاه پارچه را رنگ رزی می کنند. قسمت های گره خورده رنگ نمی گیرند و طرح مورد نظر روی پارچه نقش می بندد.

روش پاشش

در این روش، وسایلی چون ساقه جارو یا پر را به واکس داغ آغشته می کنند. سپس واکس را به طور نامنظم روی پارچه می پاشند. بدین ترتیب، پس از رنگ رزی طرح مورد نظر به دست می آید.

روش قلم مو

همان روش رایج است که در آن، طرح مورد نظر را با قلم موی آغشته به واکس روی پارچه اعمال می کنند. سپس رنگ رزی را انجام می دهند تا طرح دلخواه حاصل شود.

استفاده از الکل

روش جالب دیگری است که نیاز به واکس ندارد. در این روش، پس از رنگ رزی، قطرات الکل را روی پارچه می پاشند. قسمت هایی که الکل روی آن ها پاشیده شده است، رنگ خود را از دست می دهند و طرح دلخواه ایجاد می شود.

جمع بندی

انواع پارچه باتیک امروزی، در واقع تولید کشور اندونزی و برگرفته از سنت های جزیره جاوه در این کشور هستند. اما بسیاری منشا باتیک را کشور هند می دانند. پارچه باتیک هندی به دلیل اصالت، سنتی تر بودن و ویژگی های منحصر به فرد دیگر، طرفداران بسیاری دارد. این پارچه معمولا از جنس پنبه یا ابریشم است، ضخامت کمی دارد و چاپ آن به صورت دوطرفه انجام می گیرد. طرح های باتیک از دوام بسیار بالایی برخوردار هستند؛ زیرا در این روش رنگ به خورد بافت پارچه می رود. در روش باتیک، بخش هایی از پارچه را با واکس می پوشانند و دیگر قسمت ها را رنگ رزی می کنند.